Orð af orði - Spilari RÚV

Orð af orði

Þáttur 90 af 175

Frumflutt

14. júní 2020

Aðgengilegt til

6. jan. 2026

Orð af orði

Orð af orði

Þáttur um íslenskt mál og önnur mál.

Umsjón: Anna Sigríður Þráinsdóttir og Guðrún Línberg Guðjónsdóttir.

Þættir

Daglegt mál 12 – um þágufall á réttum og röngum stöðum

Eiríkur Hreinn Finnbogason lýsti beygingu ákvæðisorða með lýsingaorðum í miðstigi í Daglegu máli árið 1955. Hann setti fram málfræðireglu sem er á þá leið að ef beygjanlegt ákvæðisorð…

Daglegt mál 11 – Fluðruveski og smollinkría

Íslenska er auðug af skammaryrðum um bæði konur og karla. Guðrún Kvaran gerði athugun á samheitum um konur árið 1985 og Margrét Jónsdóttir fjallaði um þau í útvarpsþættinum Daglegu…

Frá Sleipnisvegi til Skagabrautar

Fram undir miðja 20. öld höfðu flestar götur á Akranesi nafn sem sótt var í norræna goðafræði. Skagamenn voru ekki allir jafn ánægðir með þessi nöfn og vildu heldur að götuheitin yrðu…

Rebslagerbanen og Langefortov – um götuheiti í Reykjavík á 19. öld

Reykjavík var afar lítill bær um 1850. Þar voru helstu göturnar, Aðalstræti, Hafnarstræti, Austurstræti og Kirkjugarðsstræti. Hálfri öld áður hétu þessar örfáu götur dönskum nöfnum…

Daglegt mál 10 um landlægan áhuga á málrækt

Fjallað er um áhuga landsmanna á íslenskri tungu og framsetningu málsins í miðlum RÚV. Tveir þættir af Daglegu máli eru dregnir upp úr kistunni. Mörður Árnason fjallar um málvöndun…

Daglegt mál 09 – Götunöfn í Grafarvogi

Fjallað er um götunöfnin í Grafarvogi í Reykjavík og höfund þeirra, Þórhall Vilmundarson. Mörður Árnason fjallar um götunöfnin í Grafarvogi og málfyrningu í Daglegu máli árið 1983.

Daglegt mál 08 – Eyrir, sem, að/af

Það er rangt að segja: Ég á ekki einn einasta aur. Rétt væri: Ég á ekki einn einasta eyri. Þetta sagði Grímur Helgason í útvarpsþættinum Daglegu máli árið 1956. Hann fjallar líka um…

Daglegt mál 07 um fólk, gröft og fisk

Árni Böðvarsson ræddi í Daglegu máli í febrúar 1955 um eintöluorð eins og fólk, flokkur, fjöldi og þjóð sem hafa fleirtölumerkingu en taka með sér sagnir og ákvæðisorð í eintölu, til…

Daglegt mál 06 – sinn hvor, sinn hver og fleira

Baldur Jónsson hafði umsjón með Daglegu máli árið 1968. Hann fjallaði um orðin nót og aldinkjöt í einum þáttanna og spurði hlustendur um nafn á áhaldi sem hafði ekkert heiti.

Daglegt mál 05 um beygingu nafna

Þér skuluð fara upp á næstu hæð og tala við hana Unnur, sagði afgreiðslumaður við Árna Böðvarsson, þegar hann var í einhverjum ónefndum erindagjörðum á skrifstofu í Reykjavík árið…

Daglegt mál 04 um áhrif frá ensku á íslensku og um kansellístíl

Helgi J. Halldórsson fjallaði um áhrif ensku á íslensku í Daglegu máli í apríl 1974. Hann ræddi líka um kansellístíl og minnti á mikilvægi þess að hafa málsgreinar stuttar og skýrar.

Daglegt mál 03 um forsetningar með staðanöfnum

Reglur um forsetningarnar í og á með heitum byggðra bóla voru til umfjöllunar hjá Árna Böðvarssyni í þættinum Daglegu máli árið 1954. Hann talar líka um að staðbundnar framburðarmállýskur…

Daglegt mál 02 um skröltmúsík og slankbelti

Grúskað í gömlu útvarpsefni sem geymt er í kistu Ríkisútvarpsins. Árni Böðvarsson velti fyrir sérhvort það ætti að búa til íslenskt heiti yfir tónlistarstefnuna jazz og hvað ætti að…

Daglegt mál 01

Hlustendum hefur frá upphafi útvarps verið umhugað um að vandað sé til verka í Ríkisútvarpinu. Úr hvaða jarðvegi sprettur það? Hvernig hefur verið fjallað um íslenskt mál í útvarpinu…

Lestir

Við lentum í orðabóka-öngstæti þegar við reyndum að draga upp skýra mynd af orðinu lest í ólíkum merkingum. Við flettum upp í tveimur ólíkum orðabókum, til dæmis orðunum járnbrautarlest,…

Bílar

Við bregðum okkur í ökuferð og skoðum orðin bifreið, sjálfhreyfivagn, mótorvagn og bíll, að ógleymdu orðinu sjálfrennireið. Auk þess koma við sögu bifhjól og hjólhestar.

Safnheiti um dýr

Sveimur, svarmur, ger og þing eru dæmi um safnheiti um dýr í íslensku. Hrafnahópur kallast á ensku unkindness sem mætti kannski kalla óvinsemd, og krákuhópur kallast murder eða morð.

Klukkan er komin

Það er ekki mjög gamalt í íslensku máli að tala um hvað klukkan er. Til athugunar er grein um hvernig við tölum um klukkuna eftir Katrínu Axelsdóttur og orðatiltæki þar sem tölur koma…

Orð af orði

Grænlenska er alls óskyld öðrum tungumálum sem töluð eru í Evrópu. Hún tilheyrir fylkingu tungumála sem Inúítar í Austur-Síberíu, Alaska, Norður-Kanada og á Grænlandi tala. Hún er…

Orð af orði

Oddný Guðmundsdóttir var einn síðasti farkennarinn á Íslandi. Hún lét sér mjög annt um íslensku og skrifaði pistla um íslenskt mál í Tímann á árunum í kringum 1980.

Orð af orði

Gömul nýyrðastefna er til skoðunar í þættinum og rýnt í fyrirlestur Björns Bjarnasonar frá Viðfirði um nýyrði sem fluttur var á samkomu Verkfræðingafélags Íslands árið 1918.

Orð af orði

Orði af orði eltir veðrið í þessum þætti og skoðar alls konar orð um vont veður, illviðri og jafnvel aftakaveður.

Orð af orði

Nornahár komst í fréttirnar síðsumars 2024 þegar það safnaðist fyrir á trampólínum og í sundlauginni í Reykjanesbæ. Þorvaldur Þórðarson eldfjallafræðingur fræðir hlustendur um fyrirbærið…

Orð af orði

Þjóðarmorð er markviss útrýming þjóðar, vísvitandi morð á fólki, sem tilheyrir ákveðinni þjóð eða þjóðarbroti, aðhyllist tiltekin trúarbrögð eða er af ákveðnum uppruna.

Orð af orði

Orð ársins 2024 er hraunkælingarstjóri, starfsheiti sem varð til í tíðum eldgosum á Reykjanesskaga á árinu.

Áhrif íslenskra þjóðlaga

Þáttur um íslensku og önnur mál.

Söfnun og gildi íslenskra þjóðlaga

Þáttur um íslensku og önnur mál.

Samspil tónlisar og tungumáls

Þáttur um íslensku og önnur mál.

Ormsbók og lágmarkspör

Orð af orði - þáttur um íslensku og önnur mál.

Elfdælska, elfur og norn

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál.

Latína og íslenska

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál.

Tilberi, ótili og Tilbury

Orð af orði, þáttur um íslensku og önnur mál.

Þáttur 91 af 175

Þáttur 90 af 175

Ríkislögreglustjóri og fleira

Fjallað er um ríkislögreglustjóra, Hörpu og bráðina og klaustrið.

Munurinn á ítölsku og ítölsku

Á Ítalía er töluð ítalska og í Frakklandi er töluð franska. Þetta er ekki alveg svona einfalt því þar eru talin 28 svæðisbundin rómönsk tungumál og 6 af öðrum uppruna.

Í bili

Fjallað er um bil á eftir punkti í lok málsgreina, þá skoðun að það sé harðbannað að hafa tvö bil á eftir punkti í ritvinnslu og vandfundnar reglur um greinarmerkjasetningu í íslensku.

Orð um kynin í orðabókum og málsháttum

Verið er að breyta dæmasetningum í Oxford-orðabókinni, til dæmis þar sem koma fram athugasemdir um útlit kvenna, sem hafa ekkert með orðskýringar að gera. En hvernig er þetta í íslenskri…

Kynjamisrétti í orðabókum

Aðgerðasinnar krefjast þess að ensku Oxford-orðabækurnar breyti skilgreiningu sinni á enska orðinu woman (kona) og hætti að nota dæmasetningar sem séu litaðar af kvenhatri. Í þessu…

Maður, man og kona

Orðið maður er óákveðið fornafn í setningum á borð við “ég veit ekki hvað maður á að gera“ og vísar að vissu marki almennt til fólks en þó mikið til til þess sem talar. Það er eðlilegt…

Menn, manneskjur og aðrir aðilar

Ekki þykir öllum alls staðar við hæfi að nota orðið maður þar sem það var áður notað. Í þættinum er meðal annars litið á hvernig komist er hjá því að nota orðið, meðal annars í óformlegum…

Orð um fólk

Efni þáttarins: tískusveiflur í íslenskum mannanöfnum, nýlegt frumvarp um orðið maður í stjórnskipunarlögum Færeyja og orðið maður í íslensku lagamáli.

Þáttur 18 af 175

Rödd úr fjarlægri fortíð hljómar í Orði af orði. Runólfur Runólfsson fæddist í Meðallandi í Skaftafellssýslu 1849 og árið 1949 var tekið útvarpsviðtal við hann í tilefni af hundrað…

Þáttur 3 af 175

,